روایت عاشورا و شخصیت‌پردازی

شب دهم محرم مانند خیلی از مردم ایران راهی یکی از هیئت‌های کوچک شهر می‌شویم. یکی از مسائلی که ذهن‌های ما را درگیر خود می‌کند، این است که چه عوامل روایی باعث افزایش تأثیرگذاری واقعۀ عاشورا می‌شود؟

واقعه‌ای که روایت آن تقریباً از دیرباز در انحصار حوزۀ علمیه و روحانیت بوده است. از کوچه‌پس‌کوچه‌های شهرهای گوشه‌و‌کنار ایران گرفته تا مساجد ساده و غیرسادۀ روستاهای سراسر ایران، روایت عاشورا را از روحانیت می‌شنوند.

در این نوشتار می‌خواهیم فارغ از درون‌مایه‌های بازنمایی‌های ارائه شده از عاشورا، به عنصر شخصیت‌پردازی در روایت واقعۀ عاشورا بپردازیم.

تیپ و شخصیت در روایت عاشورا

اگر شما با روایتی مواجه شوید که در آن شخصیت‌پردازی از ضعف‌های بسیاری برخوردار باشد، کمتر با شخصیت‌ها هم‌ذات‌پنداری می‌کنید. متن نیز شما را همراه خویش نخواهد کرد. به علاوه شخصیت‌ها را به عنوان یک شخص واقعی باور نخواهید کرد. فارغ از اهمیت شخصیت‌پردازی، در زندگی واقعی و یا روایت‌های مختلفی که ارائه می‌شوند، ما با دو عنصر تیپ و شخصیت مواجه هستیم. تفاوت تیپ و شخصیت در چیست؟ در واقع تیپ ویژگی‌های مشترک میان گروهی از افراد است. در خیابان که راه می‌روی تیپ‌های مختلفی از افراد را می‌بینی. نکتۀ مهم دربارۀ تیپ تأثیرپذیری آن از رسانه است.

برای مثال تصور ما از قصاب، فردی دارای سبیل کلفت، چاقو و یا ساتوری بزرگ و پیش‌بندی خونی است. در حالی که میزان انطباق آن با واقعیت بسیار کم است. به عبارت دیگر نمونۀ نوعی افراد، تیپ نامیده می‌شود. اما اگر راوی افراد یک تیپ را با اضافه کردن رنگ ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد از یکدیگر متمایز کند، شخصیتی را پرداخته است.

ویژگی‌های مشترک اعضای هر جبهه

حال اگر با این نگاه به روایت‌های عاشورا بنگری، شاهد شخصیت‌ها و تیپ‌های مختلف خواهی بود. هر جبهه تیپ‌‌های خاص خود را دارند. البته از حق نگذریم، برخی شخصیت‌های واقعه به قدری از احاطه و قدرت اثرگذاری برخوردارند که خود نمایندگی از تیپ‌هایی را انجام می‌دهند.

اگر شخصی از ما بپرسد که ویژگی‌های ظاهری و درونی هر جبهه را بیان کنیم، خواهیم گفت که در بازنمایی جبهۀ حق ویژگی‌های درونی از قبیل ایثار، وفاداری، شجاعت، اخلاص و معنویت موجود است. در روایت ویژگی‌های ظاهری ریش‌های بلند و مرتب و رنگ سبز لباس‌ها بازنمایی می‌شود.

در مقابل حتی کودکان نیز دربارۀ جبهۀ باطل به تو می‌گویند، آن‌ها ریش‌هایی بلند با سبیل‌های کوتاه، لباس‌های قرمز و چهره‌هایی عبوس و خشمگین دارند. دربارۀ ویژگی‌های درونی آن‌ها هم از ترس، بی‌رحمی، بی‌وفایی، عصیان، ارتداد از دین و نداشتن شرف و آزادگی خواهند گفت.

ویژگی‌های خاص شخصیت‌های حاضر در کربلا

اما در گفت‌و‌گو با مردم به شخصیت‌هایی خواهی رسید که ویژگی‌های خاصی دارند و از اثرگذاری بیشتری برخوردارند. اگر از آن‌ها دربارۀ نام اصحاب امام حسین(ع) بپرسی، در نهایت نام‌ شخصیت‌های انگشت‌شماری را بیان می‌کنند. به‌طوری که ما نام تعدادی از یاران سیدالشهدا را نشنیده‌ایم. در فیلم مختارنامه نیز تعدادی به عنوان سیاهی لشگر در میان تیپ‌ها قرار می‌گیرند و افرادی هم با تفاوت‌های ظاهری و رفتاری از باقی نفرات جدا می‌شوند.

در فرصتی مناسب می‌توانیم به نحوۀ شخصیت‌پردازی برخی از شخصیت‌ها بپردازیم.